نقاشی پلی برای برقراری ارتباط با درون كودكان است. آن دنیای شخصی خود را می آفرینند و واقعیت ها را همان گونه كه می دانند و می شناسند، می كشند. در واقع آن ها نه فقط آن چه را می بینند ؛ بلكه آن چه را از جهان پیرامون درك می كنند، می كشند، به همین دلیل نقاشی ها با تصویر بزرگسالان متفاوت است.

در نقاشی كودكان، گاه تنه ی درخت زرد، آسمان صورتی، گربه قرمز و صورت انسان بنفش می شود. احساس كودك به هر چیز رنگ تازه ای می دهد ؛ به همین دلیل، ‌معلم می تواند از دانش آموزان بخواهد كه هر یك مثلاً خانه، درخت، گربه و مورچه و. .. ذهنی خود را بكشند و آن را به هر رنگی كه در ذهن مجسم كرده اند، نشان دهند.

تلفیق چند فضا یا مكان در یك نقاشی، ‌نمایش درون خانه ها و كشیدن اشیای و آدم های پشت دیوار و. ..، ‌نشان دادن چند اتفاق پیاپی به صورت هم زمان، ترسیم اشیاء و موجودات به شكل جدید و غیر عادی، به تصویر كشیدن اشیاء و موجودات به شكل های عجیب (مانند كشیدن درختان اطراف جاده به صورت خوابیده یا نمایش دادن چهار پایه ی میز از چهار طرف آن)، رنگ آمیزی به شیوه ی غیر واقعی، تغییر اندازه ها (كودك آن چه را می شناسد و بهتر درك می كند، بزرگ تر و اهمیت تر می كشد) و. .. از ویژگی های كار كودكان هستند كه همراه با تغییرات جسمی و روحی كودك، به تدریج از بین می روند.

عواطف و افكار كودكان از طریق تغییر شكل ها و رنگ ها، ‌جابه جایی عناصر، بزرگ و كوچك كشیدن موضوعات به دلخواه و. .. نمایش داده می شود. تمایل به كشیدن تصاویر نزدیك به واقعیت در كودكان، متفاوت است گاه زودتر و گاه دیرتر به وجود می آید.

در پایه های اول، ‌دوم و سوم، ذهن كودكان در ایجاد تصاویر شخصی خلاق است؛ از این رو، ‌معیار سنجش موفقیت معلم در ارائه ی روش صحیح كار این است كه كودكان از یك موضوع، تصاویر متنوعی بسازند. اگر هر یك از آنان خانه، زنبور، درخت، ‌گل، فیل، ‌ماهی و. .. ذهنی خود را بكشد، ‌مشخص می شود كه مدل یا سلیقه ی خاصی به آن ها تحمیل نشده است؛ یعنی معلم آنان را آزاد گذاشته و به سوی تصاویر درونی هدایت كرده است.

در هیچ شرایطی برای كودكان شكلی نكشید، رنگ انتخاب نكنید، الگو یا مدل نقاشی ارائه ندهید بلكه تنها به آن ها كمك كنید تا تصویرهای ذهنی جالب و تازه ای بكشند و آن ها را رنگ آمیزی كنند تا خلاقیتشان پرورش یابد.

ویژگی های نقاشی كودكان در پایه های اول و دوم

1- شكل های آن ها اغلب با شكل های دانش آموزان پایه های بالاتر متفاوت است.

2- شكل هایی را كه در كشیدن آن ها مهارت دارند، به طور مرتب در كارهایشان تكرار می كنند.

3- برای كشیدن انسان، خانه، درخت، پرنده یا ماشین، شكل های زیادی اختراع می كنند.

4- اشیاء را همان طور كه می شناسند و احساس می كنند، می كشند.

5- اشیائی را كه به نظر آن ها مهم تر است یا شناخت بیشتری از آن ها دارند، بزرگ تر می كشند و آن چه كوچك كشیده شده یا حذف می شود به نظر آن ها مهم یا لازم نیست.

6- اشیاء یا اجزای تصویر را طوری در صفحه قرار می دهند كه گویی همه روی یك خط قرار گرفته اند ؛ این خط، گاهی در لبه ی پایین كاغذ و گاهی كمی بالاتر از آن كشیده می شود.

7- در كارها از شكل های هندسی ای كه می شناسند، استفاده می كنند.

8- از یك شكل هندسی برای نشان دادن چندین موضوع استفاده می كنند (برای مثال، با استفاده دایره، خورشید، گل، سر انسان یا حیوان، میز، سیب، لامپ و. .. می كشند.

9- آن چه را می كشند، ساده می كنند و به جزئیات نمی پردازند.

10- در رنگ آمیز، همیشه از واقعیت تقلید نمی كنند بلكه بیشتر رنگ های ذهنی و احساس شخصی خود را برای اشیاء یا موجودات به كار می برند.

مبانی نقاشی كودكان

فعالیت نقاشی، كودكان را به «خوب دیدن» و «دقیق و عمیق دیدن» تشویق می كند.  توجه دقیق كودك به آن چه با چشم می بیند یا تصاویری كه با تخیل در ذهن خود می سازد به او كمك می كند بهتر نقاشی كند. معلم در نقاشی‌، هر دو جنبه (خوب دیدن و دقیق و عمیق دیدن) را تقویت كرده و ترسیم و هماهنگ كردن اجزای موضوع را در صفحه هدایت می كند. حساسیت بصری كود بر نحوی دیدن و رسم كردن تصاویر تاثیر می گذارد.

باید توجه كودكان را در فرصت های مناسب به شكل های متنوع طبیعی و ساخته ی دست بشر، تنوع رنگ ها، بافت های گوناگون طبیعی و مصنوعی و به طور كلی، دقت در دیدن و درك موضوعات مختلف جلب كرد. برای مثال، دیدن یك ذرت در كلاس و مشاهده ی قسمت های مختلف آن زیر ذره بین، شمرده دانه های هر ردیف، لمس كردن پوست ذرت و بو كردن كاكل آن، دیدن برش عرضی و طولی ذرت و بررسی آن برای كودكان بسیار جذاب است.

گردش در طبیعت، آوردن اشیای مختلف به كلاس، جمعی آوری نمونه های برگ ها، سنگ ها، صدف ها و. .. نمایش دادن عكس ها یا فیلم هایی از پدیده های متنوع طبیعی (مانند حیوانات، ‌حشرات، پرندگان، ماهی ها، قارچ ها  صدف ها، سنگ ها و. ..) به تقویت حساسیت و دقت بصری كودكان كمك می كند.  با این همه ممكن است كودكان هنگام نقاشی كردن به رنگ ها، ‌اندازه ها و حتی شكل های ذهنی بیش از آن چه به صورت واقعی می بینند، گرایش داشته باشند. معلم با توجه به توان هر یك از دانش آموزان، نقاشی های متنوع آن ها را از یك موضوع می پذیرد.

وقتی شاگردان شروع به نقاشی می كنند، معلم نیز آن ها را در مورد ایجاد هماهنگی، نظم و زیبایی بیشتر راهنمایی می كند. كودكان، نظم و تركیب زیبا را از طبیعت و محیط زندگی، معلمان، ‌والدین، همسالان، آثار هنری و حتی اشیای طراحی شده در خانه، ‌مدرسه و اجتماع می آموزند.

وسایل و ابزار نقاشی

به طور كلی مجموعه ی وسایلی كه برای نقاشی به كار می روند، به سه بخش تقسیم می شوند:

1- وسایل تاثیر گذار (مثل : مداد و پاستل)

2- وسایل تاثیر پذیر (مثل : كاغذ و مقوا)

3- وسایل كمكی (مثل : چسب، گیره و تخته ی زیر دستی)

در پایه اول ابتدایی لازم است كودكان سه رنگ اولیه و تركیب آن ها را بشناسند و در كارهای خود به كار برند.بهتر است این آموزش از روز اول كلاس نقاشی آغاز شود. ممكن است بعضی كودكان، ‌بنابر توانایی و تجربه ی فردی شان، تعداد بیشتری از رنگ ها را بشناسند و به كار ببرند. اما در پایه ی  اول، شناخت و به كارگیری شش رنگ قرمز، زرد، آبی، ‌نارنجی، سبز و بنفش لازم است.

مداد رنگی متداول ترین و در دسترس رتین وسیله ی رنگی برای بچه هاست.هنگام نقاشی از نوك، پهنا و تراشه ی مداد رنگی استفاده می شود. نوك مداد رنگی برای كشیدن خطوط گوناگون و پیاده كردن طرح بسیار مناسب است.

انواع نقاشی

- پیدا كردن نقاشی اتفاقی

این فعالیت هم جنبه ی بازی و سرگرمی دارد و هم خلاقیت تصویری كودكان را تقویت می كند. در عین حال، ‌با انجام دادن آن، ‌كودكان یاد می گیرند كه محیط اطراف خود را به دقت ببینند و از درون آن، چیزی را كشف كنند كه دیگران ندیده اند.

مراحل اجرا

1- نقش اتفاقی را روی زمینه ایجاد كنند.

2- پس از آماده شدن نقش های اتفاقی، صفحه را در جهت های مختلف بچرخانند و شكل ها را به دقت ببینند. سعی كنند شكل های آشنا را از میان نقش ها پیدا كنند.

3- پس از یافتن هر شكل با ابزار و وسایل در دسترس، ‌آن را تكمیل و رنگ آمیزی كنند.

4- نقاشی ها را به نمایش بگذارند.

5- در مورد كارها گفت و گو كنند.

- نقاشی با موضوع معین

پس از تعیین یك موضوع برای نقاشی، همه ی دانش آموزان تصاویر ذهنی خود را از آن می كشند.در این فعالیت،‌معلم از توانایی ذهنی هر یك از دانش آموزان در تجسم موضوع و ترسیم آن آگاه می شود. او از این طریق درمی یابد كه چه كسی به توجه و كمك بیشتری نیازمند است.

مراحل اجرا

1- با توجه به موضوعات مناسب هر پایه با طرح چند سوال، به موضوعات دل خواه دانش آموزان پی ببرند.

2- به كمك آن ها، یك موضوع مناسب را انتخاب كنید.

3- با دانش آموزان در مورد ویژگی های موضوع گفت و گو كنید تا بتوانید آن را تجسم كنند.

4- به هر روش ممكن، شناخت دانش آموزان را از موضوع، توسعه دهید.

5- از دانش آموزان بخواهید طرح مورد نظر خود را با مداد رنگی روی كاغذ بكشند.

6- هنگام مشاهده ی فرایند كار بچه ها، در صورت نیاز آن ها را در مورد كشیدن شكل ها، پر كردن زمینه ی نقاشی، توجه به جزئیات موضوع و. .. راهنمایی كنید.

7- از دانش آموزان بخواهید موضوع خود را كامل كرده و آن را به طور دل خواه رنگ آمیزی كنند.

8- آن گاه نقاشی های تمام شده را به نمایش بگذارند.

9- در مورد نقاشی های ارائه شده، ‌گفت و گو كنند.

- نقاشی با موضوع آزاد

در این فعالیت، ‌كودكان براساس میل فطری و نیاز روانی، موضوعات دل خواه را با ابزار و مواد انتخابی خود نقاشی كرده و ایده ها و احساستشان را آزادانه بیان می كنند. آن ها می توانند قطع و رنگ كاغذ یا مقوا را به دل خواه و متناسب با موضوع در نظر بگیرند.

مراحل اجرا:

1- هر یك از دانش آموزان، موضوع دل خواه خود را انتخاب كند.

2- در مورد موضوع خود فكر كند، آن را در ذهن تجسم كند و اگر دوست دارد، در مورد آن با دیگران به گفت و گو بپردازد.

3- دانش آموزان وسایل مورد نظر را انتخاب و طرح كار را اجرا كنند.

4- پس از تكمیل طرح، ‌آن را با ابزار دل خواه رنگ آمیزی كنند.

5- در ادامه نیز كارهایشان را به نمایش بگذارند.

6- در مورد كارها گفت و گو كنند.

فعالیت یادگیری و روش اجرای آن در سه پایه ی اول، دوم و سوم، یكسان است.

- نقاشی برای قصه

دانش آموزان، پس از شنیدن یك قصه یا خاطره در كلاس، می توانند صحنه ی دل خواه خود را انتخاب كنند و آن را به گونه ای كه تجسم كرده اند، بكشند. این فعالیت تلفیقی از قصه گویی و نقاشی است. تصاویری كه از شنیدن قصه در ذهن كودكان ایجاد می شود، خلاقیت تصویری آن ها را پرورش می دهد. انتخاب قصه ای كه تصاویر جالبی در ذهن ایجاد می كند اهمیت زیادی دارد.

مراحل اجرا:

1- قصه یا خاطره ای را كه دانش آموزان در جلسه ی قبل شنیده اند بر ایشان یادآوری كنید تا آن را در خیال خود مجسم كرده و یك صحنه را برای نقاشی انتخاب كنند.

2- از دانش آموزان بخواهید طرح صحنه ی دل خواه را با مداد رنگی و با اجزای بزرگ روی كاغذ بكشند.

3- با مشاهده ی فرایند كار، ‌دانش آموزان را در مورد كشیدن شكل ها، ‌توجه به جزئیات موضوع و پر كردن زمینه ی نقاشی با هر چه در فضای اطراف وجود دارد، راهنمایی كنید.

4- از دانش آموزان بخواهید پس از تكمیل طرح، قسمت های مختلف آن را رنگ آمیزی كنند.

5- نقاشی های تمام شده را به نمایش بگذارند.

6- در مورد نقاشی های ارائه شده گفت و گو كنند.

فعالیت یادگیری در پایه ی اول: در پایه ی اول هر دانش آموز یك صحنه از قصه را انتخاب و نقاشی می كند. معلم، انتخاب كودك را تایید و او را به كشیدن صحنه ی مورد علاقه اش، ‌تشویق می كند. سپس، جزئیات موضوع و ارتباط میان صحنه های مختلف تاكید می كند (به خصوص برای دانش آموزانی كه به كمك بیشتری نیاز دارند.) این فعالیت در پایه ی اول به صورت فردی انجام می شود. كودكی را كه صحنه ی اوج قصه را از زاویه ی دید جالبی نقاشی می كند، بیشتر تشویق كنید. معلم نقاشی های بسیار متنوعی از یك قصه را می بیند و برخوردهای متفاوت كودكان با قصه را درك می كند.

- كامل كردن نقاشی ناتمام

دانش آموزان در این فعالیت، ‌هم فكری و همكاری را هنگام نقاشی كردن تجربه می كنند. برای آشنا كردن كودكان با برنامه ی كامل كردن نقاشی ناتمام، معلم ابتدا زمینه ی مناسب را فراهم می آورد. استفاده از بازی های خلاق تصویری، در دقایق آخر هر ساعت درسی علاوه بر این كه باعث رفع خستگی دانش آموزان می شود، اجرای فعالیت های برنامه ی هنر را سهولت می بخشد. كودكان به تدریج با شكل حروف الفبا، اعداد، ‌انواع خطوط و علامت ها آشنا می شوند و نحوه ی به كارگیری هر یك را می آموزند.

در فعالیت كامل كردن نقاشی های ناتمام، بازی های تصویر در خدمت اهداف تربیتی قرار می گیرند.در این فعالیت، كلاس به گروه های دونفره تقسیم می شود. وظیفه ی تشكیل گروه را به عهده ی دانش آموزان بگذارید تا اعضای گروه دوست و هم فكر باشند. در این فعالیت، دانش آموزان ذهنیت خویش را با آن چه دوستش كشیده است، هماهنگ می سازد و نقاشی را كامل می كند.

فعالیت یادگیری در پایه ی اول: در پایه ی اول بهتر است معلم این فعالیت را در اواسط سال تحصیلی اجرا كند كه كودك تجربه های دیگری در زمینه ی نقاشی (نقاشی با موضوع معین، نقاشی برای قصه،. ..) به دست آورده است با روش كار آشنا شده و در استفاده از ابزار و مواد، مهارت نسبی پیدا كرده است.

مراحل اجرا در پایه ی اول:

1- دانش آموزان به گروه های دو نفره تقسیم می شوند.

2- هر گروه، موضوع دل خواه خود را پس از هم فكری انتخاب می كند.

3- اعضای گروه در مورد موضوع انتخابی گفت و گو می كنند.

4- اعضای گروه، اطلاعات و مشاهدات خود را با یك دیگر در میان می گذارند.

5- اعضای گروه در باره ی این كه ابتدا كدام بخش موضوع را بكشند،‌ توافق می كنند.

6- هر دو عضو گروه، ‌به طور هم زمان بخش توافق شده را روی كاغذهای جداگانه می كشند و رنگ آمیزی می كنند.

7- سپس با توافق یك دیگر، ‌نقاشی نیمه تمام را با هم گروه خویش عوض می كنند.

8- هر دانش آموز نقاشی ناتمام هم گروهی خود را كامل و رنگ آمیزی می كند و شكل های دل خواه خود را متناسب با موضوع، به آن اضافه می كند.به این ترتیب، نقاشی كامل اجرا می شود كه هر یك از اعضای گروه، نیمی از آن را كشیده است.

9- گروه ها نقاشی ها را به نمایش می گذارند.

10- در مورد نقاشی ها و جنبه های مثبت كار گروهی گفت و گو می كنند.

11- هر یك از اعضای گروه، نقاشی هم گروه خود را به خانه می برد.

چاپ